Swoim re¿yserskim debiutem "¯YCIE NA PODS£UCHU" Florian Henckel von Donnersmarck dokona³ czego¶ niebywa³ego. Ukaza³ historiê osadzon± w samym sercu NRD, nie uciekaj±c siê do pó³prawd czy kompromisów, jakimi by³y popularne ostatnio "NRD-owskie komedie" ("S³oneczna aleja", "Goodbye Lenin"). Przygl±daj±c siê ¿yciu codziennemu za ¿elazn± kurtyn±, opisa³ mechanizmy w³adzy, które zapewniwszy systemowi panuj±cemu w NRD trwa³o¶æ, doprowadzi³y równie¿ do jego upadku.
W uznaniu przenikliwo¶ci tego opisu, film zosta³ nagrodzony a¿ siedmioma Niemieckimi Nagrodami Filmowymi, Europejsk± Nagrod± Filmow±, nominacj± do Z³otego Globa i jest kandydatem do Oscara 2007 za film nieanglojêzyczny.
... Listopad 1984 r., Izba Zatrzymañ Hohenschönhausen. Kapitan Gerd Wiesler skutecznie i bezlito¶nie przes³uchuje wiê¼nia podejrzanego o pomoc przyjacielowi w ucieczce z kraju. Wiesler nagrywa przes³uchanie, ¿eby zaprezentowaæ metody u¿ywane dla pozyskania zeznañ jako przyk³ad swoim uczniom w Wy¿szej Szkole Stasi. Na premierze sztuki Georga Dreymana, Wiesler ma okazjê obserwowaæ autora i odtwórczyniê g³ównej roli, piêkn± aktorkê Christê-Marie Sieland. Wkrótce Anton Grubitz, zarz±dzaj±cy Departamentem Kultury w Stasi, wyda Wieslerowi rozkaz prowadzenia sta³ego nadzoru nad pisarzem, którego minister Hempf podejrzewa o nielojalno¶æ wobec Niemieckiej Socjalistycznej Partii Jedno¶ci.
Poprzez inwigilacjê Dreymana (w jego mieszkaniu umieszczone zostaj± materia³y pods³uchowe, prowadzony jest te¿ nadzór ze strychu jego domu) kapitan Wiesler zaczyna poznawaæ jego ¶rodowisko, ich ¿ycie prywatne i tajemnice...
Z dnia na dzieñ Wiesler czuje siê coraz bardziej zdezorientowany, wracaj±c po pracy do swoich prywatnych spraw. Ryzykuj±c zdekonspirowanie, postanawia wynie¶æ z mieszkania obserwowanego ksi±¿kê i po raz pierwszy ma okazjê przeczytaæ dzie³o Bertolda Brechta. Ingeruje tak¿e w plany towarzyszki Dreymana...
PRODUKCJA
Przed realizacj± w³asnego scenariusza pt. "¯ycie na pods³uchu", re¿yser Florian Henckel von Donnersmarck po¶wiêci³ blisko 4 lata wnikliwym badaniom danych o Stasi. Poza zg³êbieniem literatury po¶wiêconej temu tematowi, twórca odby³ wielogodzinne rozmowy z naocznymi ¶wiadkami, by³ymi funkcjonariuszami Stasi i jej ofiarami.
Twórcy filmu wyszli z za³o¿enia, ¿e krêcenie w oryginalnych lokalizacjach ma pierwszorzêdne znaczenie w filmie o tak wa¿nym historycznym temacie. Zdjêcia odbywa³y siê m.in. w centrali Stasi na Normannenstraße, gdzie obecnie mie¶ci siê muzeum. Nie szczêdzono zatem ¶rodków na odtworzenie charakterystycznego wygl±du NRD-owskich miast.
Twórcy "¯ycie na pods³uchu" jako pierwsi i jak dot±d jedyni mieli dostêp do siedziby archiwów Stasi. Pokazano miêdzy innymi wielki zmechanizowany system sk³adowania akt, który od czasu realizacji filmu zmodernizowano. Dane oczywi¶cie zachowano, ale stary sposób ich przechowywania istnieje ju¿ tylko na ta¶mie celuloidowej.
NRD - T£O HISTORYCZNE
PRZEDSTAWIA PROFESOR MANFRED WILKE*
Rz±dy Socjalistycznej Partii Jedno¶ci (Sozialistische Einheitspartei Deutschlands, SED) opiera³y siê na ideach marksizmu i leninizmu oraz walki klasowej. Jej program okre¶lono w formie planów, dyrektyw i ograniczeñ, jasno wyra¿onych w postaci kodeksu karnego.
Zadaniem Pañstwowej S³u¿by Bezpieczeñstwa, Stasi by³o maksymalna depersonalizacja obywateli i stworzenie kategorii "innych", czyli osób podlegaj±cych przes³uchaniom, inwigilacji i aktom przemocy. W ten sposób grupa ta stawa³a siê obiektem powszechnej nienawi¶ci.
Zaaresztowanie by³o wystarczaj±cym dowodem, ¿e podejrzany jest wrogim "elementem". Program Stasi zak³ada³ czynny, zastraszaj±cy wp³yw na ¿ycie "innych", maj±cy na celu dostosowanie ich do oczekiwañ partii. Centrum Stasi mie¶ci³o siê w berliñskim Hohenschönhausen, m³odych funkcjonariuszy szkolono w Wy¿szej Szkole Stasi w Poczdamie.
Termin "procedura operacyjna" odnosi³ siê do monitorowania aktywno¶ci podejrzanych o najwy¿szym stopniu tajno¶ci i oficjalnie sta³ siê czê¶ci± jêzyka administracyjnego w 1976 roku.
"Wykroczeniem przeciwko systemowi", za które grozi³y 2 lata wiezienia, by³o "nielegalne przekroczenie granicy" (§ 213 kodeksu karnego NRD). Karano nawet za planowanie b±d¼ usi³owanie "opuszczenia republiki". Wzmocnienie granic przyczyni³o siê do wzmo¿onej dzia³alno¶ci przewodników, którzy pomagali obywatelom NRD w ucieczce na zachód, za co grozi³o im do 8 lat wiêzienia.
Stasi liczy³o od 13 000 do 91 000 funkcjonariuszy, nadzoruj±cych dzia³alno¶æ blisko 170 000 nieoficjalnych wspó³pracowników. W ten sposób realizowano ob³êdny projekt Socjalistycznej Partii Jedno¶ci podporz±dkowania narodu sta³ej inwigilacji.
*Profesor Manfred Wilke,
przewodnicz±cy Komisji ds. Badañ nad Rz±dami Niemieckiej Socjalistycznej Partii Jedno¶ci.
WYWIAD Z FLORIANEM HENCKELEM VON
DONNERSMARCKIEM
Sk±d wzi±³ siê pomys³ podjêcia tego tematu? Czy by³y jakie¶ powody osobiste?
- Dwie rzeczy wp³ynê³y na moj± decyzjê. Pierwsz± by³y niezatarte wspomnienia z wa¿nych wizyt w Berlinie Wschodnim i NRD. Jako 9-letnie dziecko by³em zaciekawiony, co wzbudza³o strach doros³ych. A naprawdê siê bali. Wyczuwa³em to, gdy moi rodzice przekraczali granicê (urodzili siê na wschodzie i pewnie dlatego poddawano ich ¶ci¶lejszej kontroli) albo gdy odwiedzali nas przyjaciele ze wschodu. Dzieci maj± niezawodny radar na takie uczucia. Bez tego wspomnienia nie znalaz³bym odpowiedniego podej¶cia do tego tematu.
Drugim czynnikiem by³o wspomnienie ze studiów. W trakcie studiów zobaczy³em ujêcie zrealizowane w amerykañskim planie, na którym widaæ by³o mê¿czyznê, siedz±cego w mroku ze s³uchawkami na uszach. S³ucha³ niebywale piêknej muzyki, choæ wcale nie mia³ na to ochoty. Ten cz³owiek w mojej wyobra¼ni przeistoczy³ siê w kapitana Gerda Wieslera. Gabriel Yared powiedzia³ mi kiedy¶, ¿e twórcy s± tylko odbiorcami. Je¶li to prawda, musi istnieæ jaki¶ nadawca, bez ustanku wysy³aj±cy nam silne sygna³y.
Bardzo skrupulatnie przygotowywa³ siê Pan do nakrêcenia tego filmu.
- Odwiedzi³em wiele miejsc, ¿eby poczuæ atmosferê tamtych czasów, np. Muzeum Hohenschönhausen, ówczesne Ministerstwo Bezpieczeñstwa oraz archiwa Biura Birthlera. Oprócz tych wizyt bardzo wiele da³y mi rozmowy z naocznymi ¶wiadkami, od funkcjonariuszy Stasi przez prostytutki na ich us³ugach, a¿ po ludzi, którzy byli przetrzymywani na Normannenstraße. Uda³o mi siê poznaæ ró¿ne punkty widzenia i czêsto sprzeczne wersje historii, ale dziêki temu mia³em pe³niejsze poczucie prawdy tego czasu.
Byæ mo¿e najwa¿niejszym czynnikiem by³a mo¿liwo¶æ wspó³pracy z ekip± i aktorami, w znacznej czê¶ci pochodz±cymi ze Wschodu. Wielu z nich wnios³a do tego projektu osobiste do¶wiadczenia. Czêsto praca nad "¯yciem na pods³uchu" stanowi³a dla nich pierwsz± okazjê do porozmawiania o tych czasach. I to 14 lat po zjednoczeniu! Niektóre rany rzeczywi¶cie d³ugo siê goj±.
Czy wzorowa³ siê Pan na konkretnych postaciach i wydarzeniach z historii?
- Bohaterowie powstali z po³±czenia szeregu prawdziwych postaci. Kilka osób mo¿e rzeczywi¶cie odnale¼æ w nich swoje rysy. "¯ycie na pods³uchu" nie jest jednak powie¶ci± ani filmem "z kluczem". Postaci i wydarzenia zosta³y ¶wiadomie pozostawione "w zawieszeniu". Hempf jest na przyk³ad ministrem bez teki. Zale¿a³o mi na tym, ¿eby nie zgubiæ siê w historycznych detalach. Chcia³em opowiedzieæ o prawdziwych ludziach, ale w wyra¼niej nakre¶lonych realiach i bardziej emocjonalnie.
Jak dobiera³ Pan kolory i dekoracje, które widzimy w filmie?
- Mieli¶my bardzo konkretn± wizjê tego, jakich kolorów nale¿y u¿yæ. Podkre¶lili¶my charakterystyczny dla NRD minimalizm. W tamtych czasach zieleñ zdecydowanie przewa¿a³a nad b³êkitem, wiêc ograniczyli¶my obecno¶æ tego ostatniego. Podobnie by³o z czerwieni±, zast±pion± pomarañcz±. U¿ywali¶my tak¿e ró¿nych odcieni br±zu, be¿u i szaro¶ci, pamiêtaj±c jednak o typowej dla tych czasów oszczêdno¶ci kolorystycznej.
